Is cainteoir dúchais Gaeilge é Éamonn Coyle as Gaoth Dobhair i gContae Dhún na nGall, an Ghaeltacht is mó in Éirinn. D’fhás sé aníos ansin sna 1970idí agus sna 1980idí, i saol a bhí lán de phobal láidir, neamhspleáchas, agus úsáid laethúil na Gaeilge. Tá an saol sin imithe anois.
Éamonn Coyle, ealaíontóir grianghrafadóireachta
Grianghraf: Éamonn Coyle
Ag an am sin, bhí bó, cearca, géanna agus coiligh ag formhór na dteaghlach. Dhéanadh siad bainne, gruth, im agus uibheacha sa bhaile. Chothaíodh siad fataí agus glasraí i ngarraithe beaga, le leasachán nádúrtha, feamainn agus aoileach bó. Thugadh na hiascairí áitiúla iasc úr isteach i rith na bliana. ’úÚsáidtí salann chun an t-iasc a chaomhnú, mar ní raibh cuisneoirí i ngach teach.
Nuair a bhí feoil de dhíth, bhí beirt bhúistéirí áitiúla ag sholáthar feoil den scoth. Bhí feoirmeoirí caorach go leor sa cheantar, obair agus bia don phobal. Bhí an pobal dlúth; bhí gach duine aithnidiúil lena chéile.
Tráthnóna, bhailíodh comharsana i dtithe scéalaíochta le haghaidh oícheanta airneáil, lán le caint, scéalta agus tae. Ní labhraítí ach Gaeilge. Ní raibh coir ná gadaíocht ann. D’fhágtaí doirse ar oscailt. Is cuimhin le hÉamonn go bhfágadh a athair eochracha an veain san adhastar gach oíche.
Lean obair na talún agus na móna an séasúr. Ó Aibreán go Meán Fómhair, d’oibrigh teaghlaigh le chéile. Thosaigh séasúr na móna ar Luan Cásca. Bhí an mheitheal láidir, cúigear nó seisear a chabhraigh le teaghlach amháin, agus ansin chas siad ar an gcéad teach eile.
Tá an saol sin imithe anois.
Tá an Ghaeilge i mbaol mór sa Ghaeltacht. Níl bó ar bith á crú sa bhaile níos mó. Is annamh a choinníonn daoine cearca ná a chothaíonn siad glasraí. Tá torthaí na talún imithe, agus tá bia ó na hollmhargaí, lán le ceimiceáin, ina n-ionad. Tá an oíche airneáil caillte, agus tá daoine ag breathnú ar scáileáin in ionad scéalta a roinnt.
Tuigeann Eamonn gur teanga cheolmhar, fhísiúil í an Ghaeilge, ach admhaíonn sé go raibh deacrachtaí ag baint léi freisin. Nuair a chuaigh imircigh ón nGaeltacht go Sasana sna 1950idí agus sna 60idí gan Bhéarla, rinneadh beag is fiú díobh. Cuireadh an milleán ar an nGaeilge, ach is í an fhírinne gur theip ar an gcóras oideachais dátheangach.
Sa lá atá inniu ann, cé go bhfuil an Ghaeilge ag lagú sna Gaeltachtaí, tá borradh nua tagtha uirthi sna cathracha trí na Gaelscoileanna agus tacaíocht stáit. Ach dar le hÉamonn, níl sé soiléir fós go bhfuil an úsáid laethúil ná na nósanna cultúrtha tagtha leo.
Bhí saol na Gaeltachta traidisiúnta, pobal, cróga, ceangailte leis an talamh, an portach agus an teanga, lán sásaimh, fiú mura raibh sé á aithint ag an am. Tá sé imithe go ciúin.
Mar a deir Eamonn: “Tá an saol sin thart agus ní thiocfaidh sé ar ais.”